Merhaba Dostlar;
Sanat ile ilgili daha önce yazdığım iki yazımda da belirttiğim gibi, sanatın tanımı ne kadar belirsiz ise, sanatın farklı türlerini belirlemek ve sınıflandırmak da aynı ölçüde karmaşık ve zorlu bir konudur (işte tam da bu nedenle bu yazımı tamamlamam bu kadar gecikti). Şimdi size “Sanatın dalları nelerdir?” diye sorsam, büyük ihtimalle hepiniz ilk aklınıza gelenleri sayacaksınız: resim, heykel, müzik, edebiyat, tiyatro, dans, sinema. Ancak mimarlık, fotoğraf, video, ebru, hat, çini, seramik, mozaik, minyatür, karikatür gibi diğer alanlar genellikle ilk akla gelenler arasında yer almayabiliyor. Peki, bu alanlar da sanat değil mi sizce?
“Sanat” dendiğinde genellikle yüzyılların birikimi olan “Güzel Sanatlar” terimi akla geliyor. Bu terim, estetik değerlerin ve yaratıcılığın öne çıktığı, duyusal deneyimler aracılığıyla insan duygularını ve düşünce kapasitesini etkilemeyi amaçlayan sanat alanlarını kapsar. Genellikle görsel sanatlar, işitsel sanatlar ve sahne sanatları gibi temel alanları içerir. Bu alanlar, estetik deneyimler sunmayı, duygusal tepkiler uyandırmayı, düşündürmeyi ve insan iç dünyasını zenginleştirmeyi amaçlar.
Güzel sanatlar alanında yer alan türler ve örnekler şunlardır:
- Resim: Duyguları ve düşünceleri boya, kalem gibi farklı malzemelerle yapılan resimler ile ifade eden sanat dalıdır. Örnek olarak; Leonardo da Vinci “Mona Lisa” adlı eserinde o ünlü gizemli gülümsemeyi yakalamıştır. Vincent van Gogh’un ikonik eseri “Starry Night (Yıldızlı Gece)”, Pablo Picasso’nun İspanya İç Savaşı’nın dehşetini yansıtan “Guernica”, Türk resim sanatının öncülerinden Osman Hamdi Bey’in “Kaplumbağa Terbiyecisi”, İbrahim Çallı’nın “Arzuhalci” adını taşıyan tabloları, hem dünya hem de Türk resim sanatının farklı dönemlerini temsil ederler.
- Heykel: Taş, ahşap, metal gibi farklı malzemelerin işlenmesiyle üç boyutlu formlar ve yapılar oluşturmak suretiyle estetik ve anlam ifadesi sunan sanat dalıdır. Michelangelo’nun devasa boyutlu mermer heykeli “Davud”, Auguste Rodin’in ünlü eseri “Düşünen Adam” ve Avusturyalı heykeltıraş Heinrich Krippel tarafından tasarlanan, Ankara’nın Ulus Meydanı’nda bulunan “Zafer Anıtı”; heykel sanatının önemli örneklerini temsil ederler.
- Mimari: Mekânların tasarlanması ve oluşturulmasıyla ilgili bir sanat ve bilim dalıdır. İnsanların barınma, yaşama ve korunma gibi temel ihtiyaçlarını karşılayan mimari, işlevselliği, estetiği, teknolojiyi ve kültürel özellikleri içeren bir yaklaşımı bir araya getirerek mekânları sadece fonksiyonel olmaktan çıkarıp aynı zamanda daha anlamlı ve etkileyici kılar. Sagrada Familia, Barselona’da Antoni Gaudí’nin ünlü eserlerinden biri olarak yer alır. 1882’de başlanan inşaatı hala tamamlanmamış olan bu yapı, Gotik ve modern tarzların birleşimini yansıtır. Diğer yandan, Edirne’de bulunan Selimiye Camii, Mimar Sinan’ın en büyük eserlerinden biridir. Estetik güzelliği ve dönemin ileri yapısal tekniklerini kullanmasıyla öne çıkar. Her iki eser de dünya mimarisine değerli birer örnektir.
- Müzik: Sesleri ve ritimleri kullanarak duygusal deneyimler yaratmayı amaçlayan oldukça çeşitli bir sanat dalıdır. Klasik Müzik örnekleri arasında Ludwig van Beethoven’ın “Dokuzuncu Senfoni”si, Pop Müzikte Michael Jackson’ın “Thriller” albümü, Caz Müziğinde Louis Armstrong’un “Hello, Dolly” performansı, Türk halk müziğinden Âşık Veysel’in “Uzun İnce Bir Yoldayım” eseri müziğin en tanınmış örnekleri olarak sayılabilirler.
- Edebiyat: Konuşma dilini kullanarak yazılı eserler yaratmayı içeren sanat dalıdır. Roman, Hikâye (Öykü), Şiir, Drama, Masal, Deneme, Biyografi ve Otobiyografi gibi alt kollara sahiptir. Edebiyat dalında örnek olarak Shakespeare’den “Hamlet”, Yaşar Kemal’den “İnce Memed” adlı eserleri gösterebilirim.
- Tiyatro: Oyuncuların sahnede çeşitli karakterleri canlandırarak hikâyeler yaşatmasını amaçlayan sanat dalıdır. William Shakespeare’in “Hamlet”i ve Anton Chekhov’un “Vişne Bahçesi” gibi oyunlar, dünya tiyatrosunun örneklerindendir. Haldun Taner’in yazdığı ve sahnelendiği dönemden günümüze kadar etkisini sürdüren “Keşanlı Ali Destanı” adlı oyunu da Türk tiyatrosunun önemli eserlerinden biri olarak örnek verilebilir.
- Dans: Müzik eşliğinde çeşitli ritimler ve beden hareketleri ile duygusal ve fiziksel ifadeler sunmayı hedefleyen sanat dalıdır. Pyotr Ilyich Tchaikovsky’nin bestelemiş olduğu “Kuğu Gölü” adlı bale, klasik bale repertuarının en ünlü ve etkileyici eserlerinden biridir. Ege zeybeklerinden özellikle “Harmandalı” folklorik danslar alanında, Ravel’in Boléro’suna dayanarak Maurice Béjart tarafından yaratılmış olan “Bolero” adlı eser de Modern Dans Sanatına verebileceğim örneklerdir.
- Sinema: Görsel ve işitsel unsurların birleştiği, hikâyelerin film formatında sunulduğu bir sanat alandır. “Casablanca”, “The Godfather” gibi dünyaca ünlü filmler yanı sıra Türk sinemasından Yavuz Turgul’un yönettiği 1996 yapımı “Eşkıya” adlı film bu türe örnektir.
- Fotoğraf: Görüntüleri yakalayarak an’ı donduran, anıları, duyguları ve hikâyeleri ifade eden sanat dalıdır. Fotoğraf sanatına dünyadan; National Geographic dergisinin kapağında yayınlanan ve “Afgan Kızı” olarak bilinen efsanevi fotoğrafıyla tanıdığımız Steve McCurry güzel bir örnektir. Yurdumuzdan ise “En iyi makine en iyi fotoğrafı çekseydi, en iyi daktiloya sahip olan da en iyi romanı yazardı.” sözüyle tanıdığımız ve hiçbir fotoğrafçıya poz vermeyen Picasso’nun fotoğrafını çekebilen Ara Güler’in eserlerini örnek olarak gösterebilirim.
- Minyatür: Türk minyatür sanatı, Osmanlı İmparatorluğu döneminde özellikle el yazmalarının süslenmesinde kullanılan küçük ölçekli, ayrıntılı ve zarif resimlerin oluşturulduğu geleneksel bir sanattır. Bu sanatta genellikle doğa, insan figürleri, mitolojik sahneler ve günlük yaşam konuları işlenir. El yazmalarındaki minyatürlerin yanı sıra, III. Selim döneminde Osmanlı minyatürcüsü Nakkaş Osman tarafından hazırlanan “Hünername” adlı minyatür kitabı, şiirler ve resimlerle süslenmiş bir şaheser niteliğindedir ve dönemin minyatür sanatının zenginliğini yansıtır.
- Karikatür: Espri ve abartılı ifadelerle kişileri ve konuları eleştirel veya mizahi bir şekilde yansıtan sanat dalıdır. Yurdumuzda 19. yüzyılın sonlarına doğru ilk karikatüristlerimizden biri olarak kabul edilen İbrahim Birkiye ile başlayan karikatür sanatı, Türkiye’nin ilk mizah dergisi “Karagöz”ü kuran ve yayınlayan Cemal Nadir Güler ile ivme kazanmış, ardından Refik Halit Karay, Altan Erbulak, Bedri Koraman, Nehar Tüblek ile devam etmiştir. “Gırgır” dergisinin kurucusu Oğuz Aral ile bu sanat zirveye ulaşmıştır. Çizgi romanının yaratıcısı Salih Memecan, uçuk kaçık çizgileriyle bilinen Galip Tekin, Latif Demirci ve uluslararası yarışmalarda ödüller kazanan Tan Oral gibi sanatçılar, Türk karikatür sanatına eşsiz eserler vermişlerdir.
Güzel sanatların yanı sıra zanaat alanına giren sanat türleri de vardır. Bu alanlar, genellikle estetik deneyimler ve duygusal etkileşimler sağlamak yerine farklı amaçlara hizmet ederler. Buna rağmen her biri yaratıcılığın ve ifadenin farklı yollarını içerir. İşte bazı örnekler(1):
- Uygulamalı Sanatlar: Günlük hayatta kullanılan nesnelerin tasarımını ve üretimini içeren bu alan, mobilya tasarımı, iç mimarlık, endüstriyel tasarım, moda tasarımı ve seramik gibi alanları kapsar.
- Görsel İletişim Tasarım: Bilgiyi etkili bir şekilde iletmeyi, marka imajını oluşturmayı hedefleyen bu alanda grafik tasarım, reklam tasarımı, web tasarımı gibi disiplinler yer alır.
- Görsel Sanatlar: Estetik deneyim sağlamayı amaçlamayan görsel materyallerin bulunduğu bu alanda haritalar, grafikler, bilimsel çizimler gibi öğeler bulunur.
- Endüstriyel Sanat: Film, televizyon, radyo, oyun tasarımı gibi alanlara odaklanan bu kategori yaratıcı endüstrilere dâhildir.
- Yapı Sanatları: Mimarlık dışında, enstalasyon (yerleştirme) veya sokak sanatı gibi alanları içeren bu alanda mekanın kullanımını veya çevresel etkileşimi vurgulayan çalışmalar yer alır.
Sanat tarihine bakıldığında, 19. yüzyıla kadar “Güzel Sanatlar” terimi altında resim, heykel ve mimari gibi alanlar öne çıkmıştır. Ancak görsel sanatlar kavramı, 19. yüzyılın ikinci yarısında hızlı toplumsal değişimlerle birlikte daha fazla dikkat çekmeye başlamıştır. Sanayi Devrimi’nin ardından teknolojik ilerlemeler, endüstri sanatlarının doğmasına yol açmış ve sanatı sadece seçkin kesime hitap eden bir alan olmaktan çıkarmıştır. Teknolojideki gelişmelere paralel olarak makinelerin gelişimi, maddeye “el emeği” dışında da şekil verilebileceği anlamına gelmiştir. Fotoğraf makineleri ve sinematografinin icadıyla, sanatın odak noktası geleneksel sınırların dışına taşmış ve estetik ölçütler yeniden tanımlanmıştır(1).
Bu dönemde, görsel sanatlar ve onların tanımlamaları modern estetikle birlikte daha belirgin hale gelmiştir. Geleneksel güzel sanatlar sınıflandırması artık yeterli gelmediğinden, yeni bir sınıflandırma gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bu çağdaş sınıflandırma, sanatı daha kapsayıcı bir şekilde ele alarak güzel sanatları şu şekilde özetlemiştir:
- Yüzey Sanatları: Kâğıt, tuval, duvar veya kumaş üzerine uygulanan iki boyutlu çalışmaları içerir. Resim (yağlı boya, sulu boya, baskı sanatları, afiş, grafik çizimler), duvar resmi, minyatür, karikatür, fotoğraf, batik, süsleme gibi sanatları içerir.
- Hacim Sanatları: Heykel, seramik, anıtlar, 3B baskı gibi üç boyutlu çalışmaları temsil eder.
- Mekân Sanatları: İç ve dış mekân düzenlemelerini içerir. Mimarlık, bahçe mimarlığı, peyzaj düzenlemesi gibi çalışmaları kapsar.
- Dil Sanatları: Yazılı metinleri ve edebiyat türlerini içerir. Roman, hikâye, şiir, deneme, tiyatro metni, film senaryosu gibi sanatları kapsar.
- Ses Sanatları: Müziği ve türlerini içerir. Klasik müzik, pop müzik, Caz, Halk müziği gibi müzik türlerini kapsar.
- Hareket Sanatları: Bedenin anlatım gücü ile yapılan sanatları ifade eder. Bale, dans türleri, halk dansları, pandomima gibi sanat türleri bu kapsamdadır.
- Dramatik Sanatlar: Eyleme dönüşmüş ifadelerle hikâyeleri anlatan sanatları içerir. Tiyatro, opera, müzikal, kukla gibi sahne sanatları ile sinema gibi alanları kapsar.
Bu yazım ile temel sanat kavramlarını sunmayı tamamladım. Bundan sonraki yazılarımda, kendi ilgi alanıma giren sanat dallarında bazen teknik, bazen pratik, bazen kısa ve bazen de detaylı bilgiler sunmayı planlıyorum.
Bu yazıda verdiğim örnekleri telif hakkı ihlali olmaması için yayınlayamıyorum. Ancak bu bilgilere internet üzerinde çeşitli kaynaklardan ulaşabilirsiniz.
Kalın sağlıcakla.
M. Haluk Saran – 11.10.2023
Yararlandığım kaynaklar:
- “Güzel Sanatlar”, Anadolu Üniversitesi yayınları.
- Wikipedia